شهرستان نیریز با سابقه تاریخی در استان فارس، دارای آثاری باارزش و مورد توجه از زمان‌های مختلف تاریخی به‌خصوص ساختمان‌های مذهبی از قرن‌های نخستین ورود اسلام به ایران است. مسجد جامع نیریز ازجمله این بناهای با ارزش است که یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران محسوب می‌شود. این مسجد با الهام از معماری ساسانی و نقشه‌ای تک ایوانی درست شده و در طول زمان‌های گوناگون، قسمت‌هایی به آن اضافه شده و مرمت‌هایی در آن به عمل آمده و در ردیف آثار برجسته از سیر تکامل هنر و تزئینات معماری ایران قرار گرفته است.
یکی از جاهای دیدنی نی ریز، قدیمی‌ترین مساجد ایران و به اعتقاد بعضی آتشکده‌های زرتشتیان مسجد جامع کبیر نیریز است که در دوره اسلامی به مسجد تبدیل شده است. ایوان‌های باقی مانده از این مسجد به سبک معماری دوره ساسانی احداث شده است.
ایوان اصلی این مسجد در سال ۳۴۰ هجری قمری (با توجه به نوشته مقدسی، تاریخ‌نگار سده چهارم هجری) درست شده است. ساختمان و محوطه مسجد در بازسازی‌های سال‌های ۳۶۳، ۴۶۰ و ۵۶۰ هجری قمری توسعه یافته و ایوان کوچک‌تری روبروی ایوان اصلی ساخته شد.
سال ۳۶۳ هجری قمری تاریخ محراب و کهن‌ترین تاریخى است که در این مسجد باقی مانده است. ولی به احتمال قوی بناى مسجد به قبل از این تاریخ باز مى‌‌‌‌گردد. تاریخ‌‌‌‌هاى دیگرى نیز در آن مشاهده مى‌‌‌‌شود که نشان از مرمت، بازسازى و اتصال بناهاى جدید در زمان‌های گوناگون دارد.
گدار معمارى مسجد از نوع معمارى زمان ساسانیان است که تا قرن‌هاى نخستین اسلامى هنوز رایج بوده است.
تک ایوان اصلی مسجد یکی از اصلی‌ترین بخش‌های این مسجد است که می‌توان آن را نخستین مسجد تک ایوانی دانست که در شیوه خراسانی ساخته شده است. البته این ایوان در قدیم از بخش اصلی مسجد محسوب می‌شده و بعدها ایوان دیگری به آن اضافه شده است. این ایوان به شکل ناودان ممتدی رو به قبله است که انتهای جنوبی آن کاملا بسته شده و محراب در آن قرار دارد. ساخت ایوان به دوره پیش از عصر سلجوقی برمی‌گردد و به گفته‌ای با بهره‌گیری از معماری ساسانی بنا شده است.
ساخت این ایوان در کتاب «آثار ایران»، اثر «اندره گدار»، متعلق به اواسط قرن چهارم هجری نوشته شده است. همچنین «محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی» در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» در نیمه اول سده چهارم هجرى قمرى انتهای معرفى نیریز از مسجدى در کنار بازار یاد کرده و گفته است:
و نیریز کبیره الجامع الى جانب السوق ...».
احتمالا مقصود از «جامع کبیر» مسجد جامع کبیر کنونى است.
تک ایوان اصلی مسجد یکی از اصلی‌ترین بخش‌های این مسجد است که می‌توان آن را نخستین مسجد تک ایوانی دانست
پنج طاق‌نمای گود در گذشته روی هر کدام از ضلع‌های جانبی این ایوان ساخته شده که اکنون این شکل از بین رفته و قسمت‌هایی سیاه رنگ (یعنی قدیمی) که پایه‌های پشتیبان بنا است، پشت تکیه‌گاه‌های ایوان قرار دارد.
این مسجد جدا از اصل ساختار اولیه خود، در طی قرن‌ها تغییرات اندکی کرده و خانه‌ها، مناره، ایوان روبه رو و غیره به آن اضافه شده است، اما اصل بنا را به آسانی می‌توان جدا کرد.
ضلع شمالی ایوان کاملا باز بوده و حیاط مسجد روبه‌روی آن قرار دارد. اضلاع شرقی و غربی این ایوان به‌وسیله پنج طاق محرابی شکل که پرعمق هستند، از هر سمت متصل به شبستان‌های مسجد هستند.
محرابی زیبا و هنرمندانه به شیوه محراب الجایتو و با گچبری برجسته از نقوش هندسی و گل و گیاه و آیاتی از قرآن مجید در ایوان اصلی بنا درست شده و کتیبه‌ای از نام معصومین در حاشیه محراب قرار دارد.
سه کتیبه روی سردر مسجد وجود دارد: کتیبه به تاریخ ۱۰۸۸ هجری قمری در مورد مرمت مسجد توسط «میرزانظام» در دوره شاه سلیمان اول صفوى (حک ۱۰۷۷ یا ۱۰۷۸ - ۱۱۰۵ هجری قمری) اولین کتیبه است. کتیبه دوم در سال ۱۲۵۹ هجری قمری و در دوره سلطنت زین‌‌‌‌العابدین‌‌‌‌خان نی‌ریزى نوشته شده و در رابطه با مالیات و وجوه دیوانى است. کتیبه سوم نیز در رابطه با مرمت مسجد در زمان ناصری در تاریخ ۱۳۰۰ هجری قمری است.
روی سردر شمالى مسجد کتیبه دیگر ساخته شده است.
مسجد جامع کبیر نیریز در نهم مرداد ماه سال ۱۳۱۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و هم‌اکنون تحت پوشش و حمایت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران قرار دارد.
امتیاز شما به این مطلب چنده؟